همه‌پرسی استقلال کردستان عراق و ملاحظات جمهوری اسلامی ایران
همه‌پرسی استقلال اقلیم کردستان عراق به رغم مخالفتهای گسترده، در روز ۲۵ سپتامیر۲۰۱۷/ سوم مهرماه ۱۳۹۶، در منطقه اقلیم کردستان و مناطق مورد منازعه برگزار شد. در این راستا، حتی بخش مهمی از کردهای مخالف نیز برای اینکه در برابر افکار عمومی جامعه کردی قرار نگیرند با برگزاری همه‌پرسی اعلام همراهی کردند. همچنان که پیشبینی میشد برابر با اطلاعات اعلام شده از سوی مقامات دولت اقلیم این همه‌پرسی توانست رأی آکثریت کردهای اقلیم کردستان عراق را کسب کند و از مجموع ۵٫۲ میلیون فرد واجد شرایط حدود ۷۵ در صد در این همه‌پرسی شرکت کردند که اکثریت آنها جواب آری به استقلال کردستان عراق دادند.
بر اساس آمارهای تفکیکی اعلام شده از سوی مقامات دولت اقلیم کردستان، حتی در مناطق مورد منازعه نظیر کرکوک، و بخشهایی از استانهای صلاح الدین و نینوا نیز اکثریت شرکتکنندگان با پیوستن به کردستان و استقلال کردستان عراق موافقت کرده‌اند. بیشترین میزان مشارکت در شهر دهوک با مشارکت ۹۵ درصدی به ثبت رسیده که ۹۳ درصد از این رأی‌دهندگان، به جدایی «آری» گفته‌اند. در شهر حلبچه، فقط ۵۳ درصد از افراد واجد شرایط در همه‌پرسی شرکت کرده‌اند که ۷۹ درصد از این جمعیت به جدایی «آری» گفته‌اند.
در صورتی که نتایج این همه‌پرسی به جدایی اقلیم کردستان از عراق و تشکیل دولت مستقل کردی بینجامد بیتردید می‌تواند تأثیرات دامنهداری در سطح منطقه به ویژه بر کشورهای پیرامونی، داشته باشد و بنیانهای دولت- ملتسازی در سطح منطقه را دگرگون کند. اکنون که این همه‌پرسی به پایان رسیده ضرورت دارد با فاصله گرفتن از فضای احساسی و از منظر منافع ملی، به شرایط پس از همه‌پرسی اندیشیده و تشریح شود که جمهوری اسلامی ایران در قبال این پدیده چه راهبردی در پیش بگیرد و چگونه می‌تواند برای تأمین منافع ملی اقدام کند. در زیر اصولی که می‌توانند راهنمای سیاست و راهبرد ایران باشند، به اجمال طرح می‌شود:
- تمرکز بر حمایت از دولت مرکزی عراق و تأکید بر حفظ یکپارچگی این کشور همنوا با جامعه بین‌المللی: یکی از اصول بنیادی جمهوری اسلامی ایران در قبال این همه‌پرسی باید حمایت از حفظ و یکپارچگی کشور عراق و حمایت از مواضع حکومت مرکزی این کشور باشد. با توجه به تهدیدات و منافع موازی که در این زمینه بین ایران و حکومت عراق وجود دارد حتی اگر ضرورتی برای اتخاذ سیاستهای تنبیهی و واکنشی از سوی کشورمان وجود داشته باشد میبایست از کانال حکومت مرکزی عراق صورت گیرد تا جمهوری اسلامی در افکار عمومی به مداخلهگرایی متهم نشود. در این راستا اعلام تحریم هوایی منطقه اقلیم کردستان از سوی ایران بنا به درخواست دولت مرکزی عراق اقدام سنجیدهای بود که باید تداوم داشته باشد. در همین حال هم‌نوایی با جامعه بین‌المللی نشان دهنده رفتار جمهوری اسلامی ایران در قالب اصول و قواعد پذیرفته شده بین‌المللی و نقش ثبات‌زای آن در منطقه است.
- میانجیگری جمهوری اسلامی ایران بین دولت اقلیم و حکومت مرکزی عراق: واضح است یکی از انگیزههای اصلی دولت اقلیم از برگزاری همه‌پرسی، استفاده از آن به عنوان اهرم فشار علیه حکومت مرکزی عراق در مذاکره درباره موضوعات مورد اختلاف و امتیازگیری بیشتر است. در واقع کردها همچنان که از مواضع دولتمردان دولت اقلیم پس از همه‌پرسی برمیآید با موضعگیریها و مخالفتهای جدی که علیه این همه‌پرسی صورت گرفته به روشنی دریافتهاند که پیش بردن پروژه کردستان مستقل در کوتاه مدت امکانپذیر نیست و اصرار بر آن می‌تواند حتی وضعیت کنونی آنها را نیز بدتر کند؛ از اینرو کردها در مذاکرات آتی در بغداد به دنبال تحقق خواستههای حداکثری خود خواهند بود. در این راستا جمهوری اسلامی ایران و دستگاه دیپلماسی کشور می‌تواند با بهرهگیری از تجارب مذاکرات برجام و نیز جایگاه و نفوذی که بر دو طرف دعوا دارد با ایفای نقش میانجی، این مذاکرات را با تأکید به راهبرد برد- برد راهبری کند. ایفای چنین نقشی می‌تواند در کنار حفظ و تأمین منافع ملی، بر تثبیت موقعیت منطقه‌ای و بین‌المللی کشورمان به عنوان بازیگری ثباتگرا و امنیتساز موثر باشد.
- اتخاذ راهبردهای ایجابی و سازنده همگام با بازیگران ذینفع منطقه‌ای: دستگاه دیپلماسی کشور باید تلاش کند تمام ظرفیت دیپلماسی کشور را برای ایجاد سیاستی همسو بین ایران، ترکیه، عراق و سوریه برای مدیریت بحران منطقه اقلیم کردستان بکار گیرد. در رتبهبندی تهدیدات امنیت ملی کشورمان باید توجه داشت از نظر نزدیکی و پیامدهای فزاینده، بحرانی که استقلال کردستان عراق می‌تواند برای کشورمان به دنبال داشته باشد از دیگر مسائلی که در منطقه وجود دارد از اولویت بالاتری برخوردار است، لذا در این راستا باید توجه داشت اختلاف دیدگاه و تضاد منافعی که بین ایران و ترکیه در برخی مباحث منطقه‌ای وجود دارد بر ایجاد استراتژی هماهنگ و همسو بین ایران و ترکیه در این موضوع سایه نیندازد. اگرچه در برخی سطوح ممکن است این شائبه ایجاد شود که تشکیل کشور کردی در نهایت می‌تواند در راستای منافع اقتصادی دولت ترکیه باشد، حتی اگر در کوتاه مدت شاید چنین تحلیلی درست باشد، اما منافع بلند مدت هم ایران و هم ترکیه حفظ عراق یک‌پارچه است و میبایست در این راستا همگرایی کاملی بین دو کشور و سایر کشورهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای صورت گیرد.
- پرهیز از تبدیل جمهوری اسلامی ایران به دگر کردها: جدا از همبستگی نژادی و فرهنگی کردها با ایران، باید توجه داشت که جمهوری اسلامی ایران روابط بسیار راهبردی با کردهای عراق داشته و دارد که این رابطه از قدمت زیادی برخوردار است. همچنان که بنیامین نتانیاهو اعلام کرده استقلال کردستان و تشکیل دولت کردی فرصتی استراتژیک برای آن کشور است باید توجه داشت که همین کردها برای جمهوری اسلامی ایران نیز ذخیرهای استراتژیک به شمار می‌آیند، کردهای عراق در بزنگاههای مهم در کنار ایران بودهاند، همچنان که ایران نیز در بزنگاهی چون حمله داعش بیهیچ چشمداشتی به یاری حکومت اقلیم شتافت، از اینرو ایجاد این تصویر که جمهوری اسلامی ایران اصلیترین دلیل عدم استقلال آنهاست می‌تواند جدا از اینکه سرمایهگذاریهای مختلف ایران در اقلیم کردستان را به خطر اندازد به زمینهای برای جریانات مخالف کردی برای تخریب وجهه ایران در نزد قوم کرد تبدیل شود، امری که نهتنها به ضرر منافع جمهوری اسلامی ایران است بلکه می‌تواند باعث شود که حکومت اقلیم به طور کلی در مدار قدرتهای رقیب جمهوری اسلامی ایران قرار گیرد. نوع برخورد با این خواست جامعه کردی عراق باید با ظرافت کامل صورت گیرد که جمهوری اسلامی ایران به بهترین نحو ممکن ضمن مدیریت تهدیدها از فرصتها نیز استفاده کند.
در کنار راهبردهایی که به نوعی در عرصه سیاست خارجی قرار میگیرد در سطح داخلی نیز، برای جلوگیری از تأثیرگذاری رخدادهایی نظیر همه‌پرسی اقلیم کردستان بر داخل کشور، باید توجه داشت که قومیتهای مشترک متعددی در دو سوی مرز های کشورمان وجود دارد. جدا از تدابیر سیاسی، نظامی و امنیتی که میبایست هر کشوری برای حفظ تمامیت ارضی خود بیندیشد، یقیناً بهترین گزینه برای مقابله با واگرایی جریانهای قومی به ویژه در مناطق هممرز با دیگر کشورها، توجه به نیازها و حقوق و مطالبات آنها و اتخاذ سیاستهای هوشمندانه و هدفمند برای بهبود وضعیت اقتصادی و اجتماعی این مناطق است.
سیدمسعود موسوی- عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات راهبردی
