بارش‌های بهاری و امنیت آبی کشور
برخاسته از موقعیت جغرافیایی و جهت‌گیری بلندیها و کوهستانهای کشور، ایران از نظر آب و هوایی از منحصربه‌فردترین کشورهای جهان است، به گونه‌ای که در فصول چهارگانه سال، ایران اقلیم‌های گوناگون با مناطق با آب و هوای ناهمگون از بسیار مرطوب تا بیابانی خشک و گرم دارد. سامانه‌های پرفشار سیبریایی، سامانه باران‌زای مدیترانه‌ای و سامانه کم فشار جنوبی در پیدایش این گوناگونی آب و هوایی نقش داشته‌اند. با این حال، بخش کلان و پهناور کشور در گستره نیمه‌خشک و خشک قرار دارد به گونه‌ای که در این گستره پهناور اندازه بارش کمتر از ۲۰۰ میلیمتر است.
طی چند دهه اخیر برخاسته از رشد پرشتاب و الگوی نامناسب پراکنش جمعیت به علت نبود برنامه‌های آمایشی، کشاورزی ناکارا، مدیریت ناکارامد (هَدررفت و و نادرستی الگو مصرف آب)، رویکرد کمی‌محور به فرایند توسعه، شهری‌شدن جمعیت ایران و کاهش اندازه بارش برخاسته از پدیده تغییر اقلیم، کشور درگیر بحران فزاینده آب شده است. افزون بر کاهش بارش، دگرگونی اقلیم طی دو دهه گذشته در قالب افزایش بَسامد پدیده‌های ویرانگر جوی مانند سیل و خشکسالی پیاپی و افزایش دما نمود جدی داشتهاست.
یافته‌ها گویای آن هستند که مجموع ورودی منابع آبی تجدیدپذیر کشور ۱۹.۵ میلیارد و برداشت از این منابع ۵۱ میلیارد مترمکعب است. این در حالی است که کشورها حق برداشت بیش از ۴۰ درصد از آب‌های تجدیدپذیر خود را ندارد. امروزه درصد برداشت از این منابع در کشورمان ۱۱۰ درصد رسیده است. بازتابهای گسترده، رو به فزونی و پرشمار اجتماعی، اقتصادی و سیاسی پیونددار با بحران آب، چالش برخاسته از کمبود آب را به حوزههای امنیتی کشانده به گونه‌ای که مسئله آب به عنوان یکی از کدهای فعال ژئوپلیتیک ایران در مناسبات هیدروپلیتیک منطقه نمود یافته و موضعگیری اخیر بنیامین نتانیاهو نخست وزیر رژیم اشغالگر قدس درباره بحران آب در ایران را باید در چنین حوزه‌ای و برای امتیازگیری از کشورمان بررسی و واکاوی کرد.
سال آبی ۹۷-۱۳۹۶
بر پایه گزارشهای وزارت نیرو اندازه بارش از آغاز مهر تا پایان خرداد سال آبی جاری۱۶۷ میلیمتر برآورد شده است. این اندازه بارندگی در سنجش با میانگین دوره مشابه سال آبی گذشته ۲۲۶ میلیمتر (۲۶درصد) و در هم‌سنجی با دوره‌های مشابه درازمدت ۲۳۶ میلیمتر (۳۰درصد) کاهش داشته که در این میان، بیشترین کاهش اندازه بارش به ترتیب در پیوند با حوضه‌های آبریز شرق، خلیج فارس و دریای عمان، قره‌قوم و فلات مرکزی بوده است. بررسی بازتابهای خبری پیونددار با خشکسالی در حوضه‌های یادشده بیشتر در پیوند با حوضه‌های آبریز شرق (سیستان و بلوچستان و خراسان جنوبی) و فلات مرکزی (اصفهان، کرمان و یزد) بود. بر بنیاد داده‌ها افت بی‌سابقه بارندگی‌های امسال موجب شده ۲۰ استان کشور نسبت به سال گذشته بارندگی‌های منفی داشته باشند. در این میان، استان هرمزگان با منفی ۷۹درصد، استان‌های سیستان و بلوچستان با ۷۲درصد، کرمان با ۶۹درصد، فارس با ۶۶درصد و بوشهر با ۶۱درصد کم‌بارش‌ترین استان‌های کشور در سال آبی جاری بوده‌اند. در جدول زیر اندازه بارندگی حوضه‌های آبریز اصلی کشور از آغاز مهر تا پایان خرداد سال آبی ۹۷-۹۶ آمده است.
| درصد اختلاف بارش سال آبی جاری با |
اندازه بارش از آغاز مهر تا پایان خرداد به میلیمتر |
حوضه های اصلی | ||||
| میانگین ۴۹ ساله | سال آبی گذشته | میانگین ۴۹ ساله | اختلاف با سال آبی گذشته |
سال آبی ۹۵-۹۶ |
سال آبی ۹۶-۹۷ |
|
| ۰.۸ | ۱۵ | ۳۶۷ | ۴۹.۲ | ۳۲۰ | ۳۶۹ | دریای خزر |
| -۴۱ | -۴۱ | ۳۵۸ | -۱۵۰ | ۳۶۱ | ۲۱۲ | خلیج فارس و دریای عمان |
| ۲۵ | ۴۸ | ۳۲۴ | ۱۳۳ | ۲۷۴ | ۴۰۷ | دریاچه ارومیه |
| -۳۳ | -۳۵ | ۱۵۹ | -۵۴ | ۱۵۷٫ | ۱۰۳ | فلات مرکزی |
| -۶۱ | -۳۳ | ۱۰۲ | -۲۰ | ۶۰ | ۴۰ | مرز شرق |
| -۳۵ | -۲۱ | ۲۱۷ | -۳۷ | ۱۷۹ | ۱۴۲ | قره‌قوم |
| -۳۰ | -۲۶ | ۲۳۶ | -۵۹.۵ | ۲۲۶ | ۱۶۷ | کل کشور |
بر پایه برآوردها در سال آبی جاری بیش از ۹۰درصد پهنه کشور درگیر خشکسالی است. با توجه به خشکسالیهای انباشتی یک و نیم دهه اخیر، میانگین بارش از ۲۴۰ میلیمتر طی ده سال گذشته به ۲۱۰ میلیمتر در کشور رسیده است. همچنین به علت اضافه برداشت نیمی از دشت کشور ممنوعه شده‌اند و سطح آب‌های زیرزمینی به شدت افت کرده است. برآوردها گویای آن هستند که با نگرش به کاهش بارش، تابستان امسال ۳۳۴ شهر در معرض تنش آبی قرار دارند. کاهش بارشی که به افت اندازه روانآبهای کشور انجامیده و در پی این رخداد بسیاری از سدهای کشور دچار کاهش بی‌سابقه ورودی آب به مخزن خود شده‌اند.
افت بارندگی‌های سال آبی جاری موجب شده از ۱۷۷ سد بزرگ کشور، ۶۶ سد مانند سدهای زاینده‌رود، شهیدرجایی، دوستی، ساوه و ملاصدرا در آستانه ورود به فصل تابستان کمتر از ۴۰درصد آب ذخیره شده داشته باشند. کاهش ارتفاع و ذخیره آب سدهایی که نیروگاه برقابی دارند به کاهش تولید انرژی این مراکز انجامیده است به گونه‌ای که برق تولیدی ۵۳ نیروگاه برقابی کشور از آغاز امسال تا میانه خردادماه به هزار و ۵۵۵ گیگاوات ساعت برسد که در سنجش با مدت مشابه سال گذشته ۵۷درصد فروکاسته است. در این میان، شهرهایی مانند اصفهان، بندرعباس، بوشهر، شیراز، کرمان، مشهد و تقریباً همه شهرهای استان اصفهان و یزد و شهرهای کرانه جنوبی کشور در فصل تابستان درگیر با چالش‌های بزرگ آبی خواهند بود هر چند درگیری بر سر آب از ماه‌ها پیش در حوضه آبریز مرکزی آغاز شده است.
شهرهایی که ۶۶درصد جمعیت شهرهای کشور را در بر می‌گیرند. با وجود بارش‌های درخور فصل بهار، میانگین بارش کشور از آغاز سال کشاورزی تا پایان بهار نزدیک به ۲۷درصد در سنجش با میانگین بارش بلندمدت فروکاسته است. بر بنیاد همین داده‌ها هم اکنون ۲۲ استان کشور در سنجش با سال گذشته همچنان بارندگی‌های منفی داشته‌اند. هرمزگان با منفی ۸۰درصد کم بارش‌ترین استان کشور در سال آبی جاری بوده است که پس از آن نیز استان‌های سیستان و بلوچستان با ۷۲درصد، کرمان با ۶۹درصد، فارس با ۶۶درصد و بوشهر با ۶۱درصد کم‌بارش‌ترین مناطق کشور بوده‌اند. این در حالی است که پیش‌بینی‌ها هم گویای آن هستند که در تابستان به جز کرانه‌های خزر و بخش‌هایی از جنوب خاوری دیگر مناطق کشور در تابستان بارش چندانی نخواهند داشت. از این رو، بحران آب گریزناپذیر خواهد بود.
بارش‌های بهاری
یافته‌ها نشان می‌دهند امسال جابه‌جایی شمال‌سوی بادهای غربی دیرتر از شرایط عادی و معمول سالاهای پیش انجام شد. از آنجا که خاستگاه اصلی بارندگی‌های ایران جبهه‌های غربی یا مدیترانه‌ای هستند، بخش‌های گسترده از کشور به ویژه در مناطق زاگرس و البرز از جریان‌های غربی متأثر می‌شوند و بارش دریافت می‌کنند. در بسیاری از مناطق کشور این پَس‌رَوی به بارش‌های درخوری در فصل بهار انجامید. به گونه‌ای که بارش‌های بهاری نزدیک به ۵۰درصد ۶ ماه نخست سال آبی جاری بود و در ذخیره آب پشت سدها تأثیر به سزایی داشت. به نظر می‌رسید این بارش‌ها بتوانند تا اندازه‌ای بخشی از کمبود بارش‌های فصل پاییز و زمستان را جبران کنند. بارش‌های بهاری سبب شد حوضه‌های آبریز دریاچه ارومیه و دریای خزر در سنجش با پارسال وضعیت به مراتب بهتری داشته باشند به گونه‌ای که این دو حوضه آبریز به ترتیب با افزایش ۴۷ و ۱۵درصدی بارندگی‌ها در هم‌سنجی با سال گذشته روبه رو شوند. بارش‌های پیاپی سه ماه نخست سال ۹۷ که خشک‌ترین سال تاریخ آبی ایران به شمار می‌آید شگفتی بسیاری از مردم را در پی داشت و به چُواندازی(شایعه) هایی درباره خاستگاه بارش‌ها نیز انجامید که با نکوهش کارشناسان همراه شد. با این حال، بارش‌های بهاری در قالب سیل، تگرگ، بارندگی تند و رگباری، سرمازدگی و یخبندان، آسیب‌رسانی به محصولاتی که در آستانه برداشت و دِرو بودند به بخش کشاورزی زیان‌های جدی وارد کرد. از آنجا که فراهم‌سازی آب آشامیدنی کانون نوشتار کنونی است در ادامه پیامد بارش‌های بهاری بر امنیت آبی کشور واکاوی می‌شود.
در حوضه استان تهران تا پایان سه ماه نخست سال جاری نزدیک به ۲۴۰ میلیمتر بارش رخ داد که در هم‌سنجی با سال گذشته که برابر ۳۲۳ میلیمتر بود ۲۷درصد کاهش داشت. افزون بر این، اندازه بارندگی‌ها در سنجش با درازمدت که برابر ۲۶۰ میلیمتر بود ۹درصد کاهش داشت. با نگرش به کاهش بارش در نیمه نخست سال آبی در تهران، بارش بهاری توانست کمبود بارش در فصل بهار را اندازه‌ای جبران کند. برای نمونه ۹۸درصد از گنجایش سد امیرکبیر آبگیری شد. بارندگی‌های یاد شده، افزون بر افزایش روانآبها در وضعیتی رخ دادند که با افت دما و کاهش میزان مصرف مردم همراه شد. بر پایه آمار در پایان خردادماه، اندازه آب مخازن سدهای تهران ۸۱۷ میلیون مترمکعب است که نسبت به سال گذشته که برابر یک میلیارد و ۱۱۲ میلیون متر مکعب بود، ۲۹۴ میلیون مترمکعب فروکاستهاست. این در حالی است که امسال ذخیره برف در پایتخت صفر است وضعیتی که سال گذشته به طور میانگین ذخیره برف پایتخت دو متر بود.
از این‌رو، هر چند این بارندگی‌ها تا اندازه‌ای از تنش آبی در تهران خواهد کاست اما با نگرش به ذخیره برف صفر امسال چه بسا تنش آبی در بخش‌هایی از شهر یا استان تهران رخ نماید. در استان سمنان، بارش‌های بیشتر نمودی رگباری داشته و بنابر یافته‌ها بر منابع آبی استان تاًثیر درخوری نداشته است و وضعیت بحرانی است. بر بنیاد داده‌ها در سال جاری، سخت‌ترین و نادرترین وضعیت افت ورودی آب به سد زاینده‌رود در استان اصفهان رخ داد. بدین معنا که آوردِ امسال سد زاینده‌رود به ۵۰۰ میلیون مترمکعب هم نخواهد رسید که بازتاب آن در تنگنای آبی بخش کشاورزی و آشامیدن نمود یافته است. تنگنای یادشده برای بخش آشامیدن طرح آبرسانی اصفهان بزرگ را جمعیتی نزدیک به پنج میلیون تَن را پوشش می‌دهد. در برنامه‌های پیش‌بینی شده نسبت به سال گذشته آب آشامیدنی تا ۲۰درصد کاهش خواهد داشت. این در حالی است که چنانچه بارش‌های بهاری رخ نمی‌داد، فراهم‌سازی منابع آبی استان درگیر وضعیتی بسیار دشوارتری میشد.
از این رو، گرچه در استان اصفهان بارش‌های بهاری چشمگیر بود، اما این اندازه نتوانست خشکسالی و کمبود منابع آبی استان اصفهان را جبران کند. بر بنیاد برآوردها افزایش بارش‌های باختر استان سنجه بهبود وضعیت خشکسالی به شمار میرود که این شاخص در سنجش با میانگین بارش‌های سال گذشته و بلندمدت ۲۰ تا ۶۰درصد کاهش را نشان می‌دهد. داده‌ها گویای آن هستند که هماکنون نزدیک به ۸۰درصد از گنجایش سد زاینده‌رود در جایگاه یکی از اصلیترین سدهای حوضه آبریز مرکزی تُهی است. وضعیت به گونه‌ای است که هم اکنون خروجی آب این سد صرفاً ویژه فراهم‌سازی آب آشامیدنی اصفهان بزرگ است و آمارها هشدار جدی به همه مشترکان برای کاهش مصرف و بهینه‌سازی مصرف آب است. سیستان و بلوچستان در سال آبی۹۷-۹۶ کم‌بارش‌ترین استان کشور بود به گونه‌ای که خشکسالی ۱۰۰درصد گستره استان را فرا گرفته است. برای نمونه در هوشک-سراوان در استان سیستان و بلوچستان ۴ میلیمتر بارش رخ داده‌است. ژرفای بحران زمانی آشکار می‌شود که بدانیم که این استان ۱۹سال است درگیر خشکسالی است و طی چند ماه گذشته نیز جریان آب رودخانه هیرمند به واسطه سیاست‌های آبی افغانستان قطع شده‌است.
بر پایه پیش‌بینی‌ها تابستان امسال ساکنان ۱۴ شهر استان خراسان شمالی درگیر تنش آبی خواهند بود. این در حالی است که ۷۱درصد از گنجایش سدهای استان، تهی است. بر پایه آمارها نزدیک به ۹۴ درصد منابع آب برداشت شده استان، صرف بخش کشاورزی می‌شود اما به واسطه بهرهوری بسیار پایین، بیشتر این منابع از دسترس خارج می‌شوند. اندازه بارش‌های استان فارس از آغاز سال آبی تا پایان بهار ۱۳۲ میلیمتر بود که در سنجش با ۳۸۵ میلمتر بارندگی سال گذشته استان، ۶۶درصد کاهش نشان می‌دهد و در هم‌سنجی با میانگین درازمدت نیز ۵۶درصد افت داشته است. کاهش اندازه بارش در این استان به افت ۸۵ درصدی ورودی سد سلمان فارسی در قیاس با سال گذشته انجامیده است. این سد در جنوب باختری شیراز بر روی روده قره‌آغاج در جایگاه منبع اصلی آب آشامیدنی شهرها و روستاهای جنوبی استان فارس به ویژه شهرستان لارستان بنا شده است.
استان خوزستان از دیدگاه گستردگی خشکسالی جزو ۱۰ استان نخست کشور است. بر پایه آمارها در سال آبی جاری ۹۵درصد استان خوزستان درگیر خشکسالی متوسط تا شدید است. در این میان، کاهش بارش در استان‌های چهارمحال بختیاری، کهگیلویه و بویراحمد و لرستان که بارش‌های آنها در پیدایش رواناب ورودی به مخازن سدهای خوزستان نقش مهمی دارند، اندازه ورودی آب به سدهای استان خوزستان را به شدت فروکاسته‌اند به گونه‌ای که سدهای استان با گنجایش ذخیره ۲۲ میلیارد مترمکعب آب در سال آبی جاری تا پایان بهار فقط ۹٫۵ میلیارد مترمکعب آب دریافت کرده‌اند. در استان مازندران نزدیک به ۱۵درصد کاهش بارندگی و ۴۵درصد کاهش رواناب در رودخانه‌ها رخ داده است. این رویداد سبب شده تا ذخیره آب در سازههای آبی به ویژه در سدهای استان به نزدیک ۵۰درصد مدت مشابه سال گذشته برسد. رویدادی که مدیریت آب استان را بسیار دشوار کرده و کارگزاران استان با توجه به وضعیت موجود به تصمیمهایی مانند انجام کشت جایگزین کم‌آب‌خواه و جلوگیری از کشت دوباره شالی توسط بهره‌برداران برانگیخته است.
این در حالی است که کاهش آب‌های سطحی موجب شده کشاورزان برای فراهم‌سازی آب مورد نیاز کشت به برداشت فزاینده از آب‌های زیرزمینی روی بیاورند که در این میان، پیشروی آب شور نخستین پیامد اضافه برداشت از مخازن آب زیرزمینی خواهد بود. میزان بارش‌های استان خراسان رضوی از آغاز سال آبی تا پایان فصل بهار نزدیک به ۱۳۰میلیمتر بود که در سنجش با مدت مشابه سال گذشته ۲۸درصد کاهش داشت و در مقایسه با مدت میانگین درازمدت هم افت ۳۵درصدی را نشان می‌دهد. بر بنیاد داده‌ها سد دوستی که بر روی هریرود (با خاستگاه افغانستان) و بر مرز و ایران و ترکمنستان بنا شده و در فصول گرم سال تا ۵۰درصد آب آشامیدنی شهر مشهد و آب آبیاری شمال خاوری کشور را فراهم می‌کند امسال در سنجش با سال گذشته نزدیک به ۸۴درصد افت ورودی داشته است به گونه‌ای که ۸۰درصد مخزن سد دوستی آب ندارد. در مجموع، به جز استان‌های حوضه آبریز دریاچه ارومیه بقیه کشور کمابیش وضعیت همگونی از دیدگاه تنش آبی و بحران آب دارند.
نتیجه‌گیری
امروزه کشور درگیر زنجیره گسترده و پایان‌ناپذیری از عرضه و تقاضا برای آب است. بنا به آمار موجود کشورمان در یکی از خشک‌ترین دوره خشکسالی خود قرار دارد. گستره این خشکسالی بیش از ۹۰درصد پهنه کشور را فراگرفته است. در این میان، استان‌های کرانه‌های جنوبی و حوضه آبریز مرکزی وضعیت به مراتب نگران کننده‌تری دارند. این وضعیت در شرایطی رخ نموده که نیمه نخست سال آبی جاری بارش درخوری نبارید اما بارش‌های بهاری به واسطه ماندگاری و کارکرد جریان‌های مدیترانه‌ای بازتاب و پیامد گسترده‌ای از دید فراهم‌سازی روانآبها و پشتیبانی از سدها داشتند. اما واکاوی دادههای بارشی به همراه افزایش گرما و گسترش نیازهای آبی و تهیشدن آبخوانها تابستان دشواری از دید فراهم‌سازی آب آشامیدنی به ویژه در کلانشهرها فرا روی کارگزاران و کارشناسان می‌گشاید.
به دیگر سخن، گرچه بارش‌های در برخی مناطق برای بخش کشاورزی آسیبزا بودند اما در کلیت خود در پیدایش رواناب‌ها و پرکردن گنجایش برخی سدهای حوضه زاگرس شمالی و میانی پیامد به سزایی داشت. اما پیامد بنیادی این کمبود بارش و افت میزان آب به همراه خشکسالیهای انباشتی در تابستان امسال در قالب نابودی کشاورزی و تنگنای مالی فزاینده روستاییان فقیر و کوچ بسیاری از آنها به شهرهای پیرامون، تُهیشدن روستاها و گسترش حاشیهنشینی بازتاب خواهد یافت و در گام بعدی در قالب ناتوانی سازمانها و نهادهای دستاندرکار فراهم‌سازی آب شهرها و کلانشهرها بازتاب می‌یابد. واکاوی پیامد کمبود آب در مناطقی که کمبود شدید بارش داشته‌اند طی چند ماه گذشته در قالب خروش، خیزش و کشمکش روستاییان فقیری که غم نان دارند بازتاب یافتهاست.
با توجه به تهی‌ماندن گنجایش بسیاری از سدها به ویژه در حوضه آبریز مرکزی و کرانه‌های جنوبی آبرسانی شهرها با جیربندی، قطع پیاپی و کاهش کیفیت آب همراه خواهد وضعیتی که در مناطق حاشیهنشین شهری گستره و ژرفای بیشتری خواهد داشت. از این‌رو، با نگرش به گسترش نیازهای آبی و کاهش گسترده منابع آبی این امکان هست که بازتابهای اجتماعی و سیاسی گسترده‌ای در قالب کشمکش دورن و برون استانی رخ نماید. بر این پایه، پیشنهاد می‌شود در قالب یک برنامه بلندمدت در پی تغییر نرم‌افزاری و سخت‌افزاری شبکه‌های آبرسانی و اصلاح فرهنگ مصرف آب به ویژه در بخش کشاورزی باشند و در کوتاه مدت نیز از آنجا که اولویت با آب آشامیدنی است افزون بر تقویت بهره‌گیری از آبِ بازچرخانی شده صنایع در وضعیتهای اضطراری آب صنایع به طور موقت قطع شوند.
دکتر مراد کاویانی‌راد- عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات راهبردی
