تأملی درباره حضور گردشگران عراقی در ایران
صنعت گردشگری در ایران در دهههای اخیر، دست کم در برنامهها و سیاستگذاریها، توجه بسیاری به خود جلب کرده است، و اکثریت اقتصاددانان و صاحبنظران از این صنعت به عنوان بهترین جایگزین برای کاهش و یا قطع وابستگی به درآمدهای نفتی نام میبرند. با این حال، و علیرغم اینکه ایران از لحاظ ظرفیتهای بالقوه طبیعی و انسانی جزو برترین کشورها به شمار میرود، درآمد حاصل از گردشگری در این کشور، در قیاس با کشورهای مشابه نظیر ترکیه، کماکان بسیار نازل مانده است. فقدان زیرساختهای اقامتی و حمل و نقل از جمله چالشهایی به شمار میرود که اجازه نداده است برخی اقدامات تحسین برانگیز سازمانهای ذیربط، نظیر تسهیل صدور ویزا، به نتیجه مطلوب نائل آید. ابهامات عرفی و قانونی درباره نحوه مواجهه و مدیریت تفاوتهای فرهنگی با گردشگران خارجی، بهویژه با غیرمسلمانان، نیز از جمله موانع توسعه صنعت گردشگری در ایران به شمار میرود، که در سالهای نه چندان دور حتی به اقداماتی نظیر حمله به اتوبوس گردشگران نیز کشیده شده است.
در این میان گردشگرانی که از کشورهای همسایه با قصد زیارت، تفریح، درمان و یا تجارت به ایران مسافرت میکنند، به دلیل مشابهتهای بیشتر فرهنگی و مذهبی، چالشهای فرهنگی کمتری ایجاد میکنند. در سالهای اخیر، و پس از کاهش شدید گردشگران زیارتی عربستانی، که متعاقب رخدادهای مربوط به سفارت و کنسولگری عربستان در ایران اتفاق افتاد، گردشگران سایر کشورهای همسایه به تدریج جای خالی آنها را پر کردهاند، چنانکه معاون گردشگری کشور نیز در مرداد ماه ۱۳۹۷ به ترتیب از رشد ۹۰ درصدی و ۷۰ درصدی گردشگران عراقی و آذربایجانی خبر داد؛ ضمن اینکه ورود افغانستانیها و ترکها نیز در سالهای اخیر افزایش داشته است.
با این حال، حضور گردشگران کشورهای همسایه نیز خالی از حاشیه نبوده است، و برخی رسانهها و شهروندان نسبت به تمایل این دسته از گردشگران نسبت به روابط آزاد و خارج از ازدواج با زنان ایرانی ابراز نارضایتی کردهاند. به عنوان مثال، چندی پیش، یک سایت خبری معتبر، طی گزارشی ضمن اشاره به عدم پذیرش اسکان مردان خارجی همراه با زنان ایرانی در هتلها، نسبت به اسکان «بخشی از زائران خارجی بهویژه عراقیها، در منازل شخصی» هشدار داده و خواستار نظارت بر آنها شده بود. در نخستین روزهای شهریور ۱۳۹۷ نیز، انتشار گزارشی در یک روزنامه درباره حضور گردشگران عراقی در شهر مشهد مباحث گستردهای را در این خصوص شکل داده و حاشیههای فراوانی ایجاد نمود.
در گزارش مزبور، از آماری سخن رفته بود که در جلسه فروردین ماه ستاد خدمات سفر استان خراسان رضوی عنوان شده و براساس آن، از ۷۳۰۰ خانهمسافر فعال در مشهد، فقط ۶۰۰ مورد مجوز فعالیت دارند. در ادامه گزارش نیز به نقل از رئیس اتحادیه هتل‌داران خراسان رضوی، حضور تعدادی از مردان مجرد عراقی به همراه برخی زنان ایرانی در خانهمسافرهای شهرهای زائرپذیر نظیر مشهد و قم تأیید شده و بر لزوم مراقبت بیشتر در این خصوص تأکید شده بود. انتشار شایعات مزبور، واکنشهای گستردهای در فضای مجازی در پی داشت، به طوری که مشاور وزیر کشور ضمن تکذیب اخبار مربوطه، بر این نکته تاکید نمود که در این خصوص هیچگونه آمار مستندی وجود ندارد. نهایتاً رئیس اتحادیه هتل‌داران خراسان رضوی نیز اعلام نمود که گفتههایش به شکل درست نقل نشده است. وی همچنین به این نکته اشاره کرد که حضور گردشگران در تمام نقاط دنیا با حاشیههایی همراه بوده و آمار و مستندات خاصی هم از آن در دست نیست.
همزمان گزارشها و شایعاتی نیز از شهرهای جنوبی کشور نظیر آبادان و خرمشهر منتشر شد که یکی از مهمترین آنها به قتل یک مرد عراقی در بازار ماهیفروشان خرمشهر به دلیل اهانت به زنان ایرانی مربوط میشد؛ که البته فرماندار ویژه خرمشهر این موضوع را از اساس تکذیب کرد و معاون فرهنگی، اجتماعی و گردشگری منطقه آزاد اروند نیز ضمن اشاره به شایعات مربوط به برخورد شهروندان این شهرها با مردان عراقی، تفاوتهای فرهنگی گردشگران خارجی و شهروندان ایرانی را موضوعی دانست که نیازمند بررسی و مدیریت است. امام جمعه مشهد نیز حاشیههای ایجادشده را توطئه انگلیس خواند که با هدف ایجاد تقابل میان ملتهای ایران و عراق انجام شده است.
صرف نظر از واکنشهای رسمی، واکنشهای عمومی نسبت به اخبار و شایعات مزبور را میتوان در دو مقوله دستهبندی کرد: گروه قابل توجهی از کاربران ایرانی شبکههای اجتماعی (شاید اکثریت نسبی آنها) با درست فرض کردن اخبار مزبور، این پدیده را محکوم کرده و خواستار جلوگیری از حضور گردشگران مجرد عراقی در کشور شدند. در مقابل، اقلیتی از کاربران نیز انتشار گزارشهای مذکور را یک‌سویه و افراطی دانسته و تمایل برخی مردان گردشگر عراقی به ایجاد رابطه آزاد را امری منحصر به آنان نداستند.
در هر حال، تردیدی نیست که در زمان کنونی که به دلیل اقدامات خصمانه ایالات متحده، محدودیتهای زیادی در اقتصاد کشور ایجاد شده است و ارزش پول ملی نیز به شدت کاهش یافته است، حضور گردشگران میتواند نقش موثری در حفظ پویایی نسبی بخش‌های مختلف گردشگری ایفا کرده و زیانهای بخش هتل‌داری در کشور را کاهش دهد. از طرف دیگر، حضور گردشگران کشورهای همسایه قطعاً پیوندهای فرهنگی و اجتماعی بین ملت ایران و شهروندان آن کشورها را تقویت نموده و فرصتهایی را برای مواجهه قدرتمندانهتر در مقابل تحریمهای ایالات متحده ایجاد مینماید. از سوی دیگر، حتی با فرض مشاهده برخی رفتارها از سوی مردان مجرد گردشگر، زمینه طرح مسئله در جامعه فراهم شده و پروتکلهایی عرفی برای نحوه مواجهه مناسب (و احیاناً پذیرش) اینگونه گردشگران خارجی فراهم میشود.
در مقابل، باید توجه داشت که وجود برخی احساسات و ذهنیات عربستیزانه، و تمایلات منفی ملیگرایانه در میان بخشی از شهروندان ایرانی، و نیز تلاش سازماندهیشده برخی گروهها و کشورهای متخاصم و مغرض میتواند فرصتهای حاصل از تبادل گردشگران را به تهدید بدل سازد، چنانکه طبق گزارشهای مختلف، هماکنون در شهرهای مختلف کشور بعضاً مواردی از رفتار نامناسب با عراقیها رخ میدهد؛ و براساس اظهارات برخی زائران ایرانی، احساسات مشابهی نیز در میان برخی عراقیها نسبت به ایرانیان شکل گرفته است.
در شهرهایی نظیر آبادان و خرمشهر، حضور عراقیها اگرچه تحرکبخش اقتصاد محلی بوده است، اما در عین حال برخی از شهروندان آن را امری مطلوب ارزیابی نمیکنند، چرا که از نظر عموم شهروندان خریدهای گشادهدستانه آنها گرانی کالاها در این مناطق را به دنبال میآورد. همچنین حیثیتیشدن موضوع گردشگران مجرد عراقی میتواند نوعی حس تحقیر ملی را القا کرده و به جای تقویت دوستی بین ملتها، خصومت و نفرت را بپراکند، بهویژه اینکه رخداد مزبور عموماً به دو شهر مشهد و قم منتسب شده است.
نوع مواجهه وبسایتهای خبری و تلویزیونهای ماهوارهای حاوی این واقعیت است که به احتمال زیاد طرح موضوع رفتارهای گردشگران مجرد عراقی در امتداد سایر شایعات نظیر انتقال آب کارون به بصره و… بوده و با هدف ایجاد ذهنیت منفی در میان شهروندان دو ملت ایران و عراق نسبت به همدیگر انجام میشود، چرا که در اخبار و تحلیلهای مربوطه اولاً تلاش میشود «غیرت ایرانی» صرفاً در مورد عراقیها به جوش آید، و ثانیاً، به هیچ عنوان به این واقعیت اشاره نمیشود که اکثریت قریب به اتفاق زائران عراقی به همراه خانوادههای خود به ایران سفر میکنند و فقط ۳درصد از آنها مجرد هستند.
در وضعیت کنونی که ایالات متحده تلاش دارد مردم و نظام را به نحو فزایندهای در تنگنای مالی و روانی قرار دهد، نفس حضور گردشگران خارجی و نیز درآمد حاصل از سفر آنها آثار قابل توجه اقتصادی و اجتماعی به همراه دارد. بنابراین شایسته است بازوهای سیاستگذاری و رسانهای نظام با درک حساسیت شرایط و پرهیز از دمیدن بر تخاصمهای زودگذر سیاسی و جناحی، فرهنگسازی تودهای درباره ماهیت، استانداردها و فعالیتهای رایج صنعت گردشگری در دنیا، را دستور کار خود قرار دهند. همچنین لازم است آگاهیبخشی عمومی درباره برساختهبودن تفاسیر کنونی درباره حضور گردشگران عراقی در ایران در اولویت اقدامات رسانهای قرار گیرد. در این صورت است که زمینه برای استفاده از ظرفیتهای گردشگری کشور در راستای درآمدزایی و نیز تقویت دیپلماسی عمومی کشور در زمانۀ تشدید جنگ اقتصادی فراهم خواهد آمد.
گروه مطالعات ایران
