گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در مورد برجام و اقدام احتمالی ترامپ
هشتمین گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از زمان اجرای برجام و هفتمین گزارش فصلی شورای حکام این نهاد در مورد راستی‌آزمایی اجرای برجام بار دیگر تایید کرد که ایران به توافق هسته‌ای پایبند بوده است. این گزارش، سومین گزارش آژانس درباره پایبندی ایران به برجام پس از ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ در آمریکاست. با این حال، در میان هشت گزارش قبلی، گزارش اخیر را باید مهمترین گزارش آژانس در مورد پایبندی ایران به توافق هسته‌ای دانست. چرا که تحرکات دولت ترامپ در راستای مقدمه‌چینی برای خروج از برجام به اوج خود رسیده و هرگونه گزارش منفی و یا سوگیری سیاسی آژانس می‌توانست بهانه مناسبی را در اختیار آمریکایی‌ها برای نقض و یا خروج از برجام قرار دهد.
سفر «نیکی هیلی» نماینده آمریکا در سازمان ملل به وین برای دیدار با «یوکیو آمانو» مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در آستانه ارائه گزارش اخیر آژانس و طرح خواسته‌های نامتعارف وی در زمینه دسترسی بازرسان آژانس به پایگاه‌های نظامی ایران موجب بوجود آمدن حدس و گمان‌هایی در خصوص سوگیری منفی هشتمین گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در مورد پایبندی ایران به برجام در محافل سیاسی شد.
طرح این موارد از سوی هیلی سبب شد این احتمال قوت بگیرد که آمریکا در حال مقدمه چینی برای اعلام عدم پایبندی ایران به برجام در گزارش بعدی است. این گمان زمانی تقویت شد که گاردین نیز گزارشی را منتشر کرد که در آن آمده بود کاخ سفید در حال واردکردن فشار بر نهادهای اطلاعاتی آمریکا برای جعل سند علیه ایران و متهم‌کردن ایران به نقض برجام است.
با این حال، آژانس در گزارش خود تصریح کرد که فعالیت‌های هسته‌ای ایران اعم از غنی‌سازی با سانتریفیوژهای نسل اول در سایت نطنز، تحقیق و توسعه سانتریفیوژهای پیشرفته و نسل جدید، تولید آب سنگین، مدرن‌سازی راکتور آب سنگین اراک، راکتور تحقیقاتی تهران، برنامه تولید رادیوایزوتوپ پایدار در فردو و سایر بخش‌ها بر اساس برنامه درازمدت اعلام شده ایران و در چارچوب برجام جلو می‌رود.
همچنین آمانو، در مورد بازرسی از پایگاه‌های نظامی ایران با اعلام اینکه بر اساس توافق هسته‌ای «آژانس هر زمان بخواهد می‌تواند به سایت‌های نظامی ایران دسترسی داشته باشد»، از عدم ضرورت چنین کاری در شرایط فعلی سخن گفت و مقامات آژانس تاکید کردند که این سازمان هیچ برنامه‌ای برای بازدید از سایت‌های نظامی ایران ندارد؛ چراکه دلیلی برای اینکه احتمال داده شود ایران در حال انجام اقدامات مشکوک در آن‌جاست، وجود ندارد و آژانس نمی‌خواهد با بازدید از پارچین -یکی از سایت‌های نظامی ایران- یک چهره سیاسی از خود نشان دهد.
به طور کلی، گزارش اخیر آژانس و رویکرد آن مبنی بر عدم نیاز به بازرسی از مراکز نظامی ایران نشان از شکست تلاش‌های اخیر دولت آمریکا برای تاثیرگذاری بر گزارش اخیر آژانس و به دست آوردن بهانه لازم برای عدم تایید پایبندی ایران به برجام از سوی ترامپ است.
پیامدهای گزارش آژانس
واقعیت این است که گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، فضای بین‌المللی را بیش از گذشته به سود ایران و به ضرر تلاش‌های دولت ترامپ مبنی یافتن بهانه‌هایی که به جامعه بین‌المللی نشان دهد ایران به برجام پایبند نیست و باید توافق با آن را به هم زد و مجددا آن را منزوی و تحریم کرد، تغییر داد.
در واقع، پیام مهم گزارش آژانس به مقامات آمریکایی این است که مادامی که ایران به تمامی تعهدات خود پایبند است و دیگر نهادها و اعضای جامعه بین‌المللی نیز این مسئله را تشخیص داده و مورد تایید و حمایت خود قرار می‌دهند، تغییر اجماع جهانی و فضای بین‌المللی به ضرر ایران ممکن نیست و اگر ایالات متحده مصمم است که در مورد برجام تصمیم جدیدی بگیرد، نمی‌تواند بر روی همراهی جامعه بین‌المللی حساب نموده و هرگونه تصمیمی در این زمینه مستلزم اقدامات یکجانبه و مسئولیت‌پذیری پیامدهای آن از سوی خود آمریکا است.
مبنای تصمیم‌گیری برای دیگر طرفهای توافق یعنی روسیه، چین و اتحادیه اروپا گزارش‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و شورای امنیت سازمان ملل است و تا زمانی که آژانس و شورا پایبندی ایران به برجام را اعلام می‌نمایند آنها نیز به توافق پایبند بوده و از آن دفاع می‌کنند. بنابراین با توجه به اینکه برجام یک توافق بین‌المللی است، ادعای عدم پایبندی ایران به برجام از سوی آمریکا صرفا یک اقدام یکجانبه بوده و بدون تایید جامعه بین‌المللی راه به جایی نمی‌برد و این امر اجازه نمی‌دهد که آمریکایی‌ها مسئله نقض و خروج از برجام را به هر شکلی که تمایل داشته باشد پیش برده و به نتیجه برسانند.
در شرایط موجود اینگونه به نظر می‌رسد که اگر ایالات متحده بخواهد هر تصمیمی غیر از اعلام پایبندی مجدد ایران به برجام بگیرد، حتی از سوی متحدان اروپایی خود نیز مورد حمایت قرار نخواهد گرفت. از نظر اروپایی‌ها برجام هیچ جایگزینی ندارد و باید حفظ شود. در همین رابطه، خانم موگرینی تاکید می‌کند که توافق هسته‌ای با ایران توافقی میان ایران و آمریکا نیست که آمریکا بتواند به صورت یکجانبه آن را لغو کند بلکه «توافق هسته‌ای میان ایران و دیگر طرفهای مذاکره به دست آمده است» و اینکه در اجلاس اسلو تأکید می‌کندکه اروپا برجام را با آمریکا یا بدون آمریکا به پیش خواهد برد نشان‌دهنده جایگاه والای برجام در راهبرد سیاست خارجی اروپایی و اهمیت حفظ آن در راستای منافع مشترک اروپایی است.
در چنین وضعیتی، چندان برای دولت آمریکا حتی با ریاست شخصی همچون ترامپ آسان نیست که بدون ارائه دلایلی محکمه پسند عدم پایبندی ایران به توافق هسته‌ای را اعلام کرده و از این توافق خارج شود و حتی اگر در یک اقدام خلق الساعه تصمیم به اعلام عدم پایبندی ایران و خروج از برجام بگیرد بیش از آنکه این تصمیم به ضرر ایران باشد، ایالات متحده را متضرر و منزوی می‌سازد.
به هر حال نباید این نکته را از نظر دور داشت که اقدامات نسنجیده‌ی ترامپ در عرصه بین‌المللی بی‌اعتمادی جامعه جهانی را به تصمیمات وی افزایش داده و در این چارچوب دیگر بازیگران و نهادهای بین‌المللی تمایلی ندارند که در مسیر خواست‌ها و اقدامات تنش‌آفرین و جنگ‌طلبانه وی گام بردارند. در واقع، عملکرد ناموفق ترامپ در عرصه داخلی و بین‌المللی، عملا بر توانایی تاثیرگذاری ایالات متحده در عرصه بین‌المللی تاثیر منفی گذاشته و از قابلیتهای آن نسبت به گذشته به شدت کاسته است.
گزینه‌های پیش روی ترامپ
تجربه نشان داده است که تصمیم‌های ترامپ بر بنیان‌های منطقی محکمی استوار نیستند. از این نظر دشوار بتوان گفت که گزارش آژانس تاثیر مثبتی زیادی بر تصمیم آتی وی در زمینه اعلام مجدد پایبندی ایران به توافق هسته‌ای خواهد گذارد. اگرچه بسیاری از مقامات بین‌المللی، مقامات سابق و فعلی آمریکایی، تحلیل‌گران، رسانه‌ها و نهادها نسبت به تبعات خروج احتمالی آمریکا از برجام هشدار داده‌اند، اما هرگونه تصمیمی از سوی ترامپ دور از انتظار نیست. با این حال، از جمع‌بندی دیدگاه‌ها و تحلیل‌های مختلف می‌توان سه اقدام احتمالی از سوی ترامپ را متصور بود.
اولین اقدام احتمالی، لغو برجام از سوی ترامپ است. با توجه به اینکه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی پایبندی ایران به توافق را مورد تایید قرار داده، دولت ترامپ ممکن است در واکنش به این تایید اعلام کند ایران تنها به «متن» توافق پایبند بوده و با آزمایش‌های موشکی و حمایت از گروه‌هایی که واشنگتن آنها را تروریستی می‌داند، «روح» آن را نقض کرده و آمریکا از این پس خود را ملزم به رعایت این توافق نمی‌داند.
دومین اقدام احتمالی، اعلام عدم پایبندی ایران به برجام اما اجرای مشروط آن تا اطلاع ثانوی باشد. با توجه به نداشتن مدرک محکمه پسند در مورد ادعای آمریکایی‌ها مبنی بر نقض برجام از سوی ایران و همچنین تایید آژانس و حمایت دیگر طرفهای توافق از برجام، این احتمال وجود دارد که دولت ترامپ در عین حال که عدم پایبندی ایران به برجام را اعلام نماید اما از قصد خود برای اجرای آن مشروط به بررسی‌های دقیق‌تر و گسترده‌تر دولت وی از موضوع سخن بگوید.
چنین اقدامی در عین حال که ترامپ را از فشارهای بین‌المللی که در صورت خروج یک‌طرفه از سوی وی می‌توانست بر آمریکا وارد ساخته یا آن را منزوی سازد، دور می‌سازد، کنگره را از رای‌گیری برای از سرگیری تحریم‌ها علیه ایران بی‌نیاز ساخته، و ضمن اینکه خود این اقدام یک مقدمه‌چینی و مشروعیت‌سازی دیگر برای خروج کامل از برجام در آینده تلقی می‌شود، جامعه بین‌المللی و به ویژه صاحبان سرمایه را در یک فضای ابهام‌آمیز و وضعیت صبر و انتظار برای همکاری و تعامل با ایران قرار می‌دهد.
سومین اقدام احتمالی، اعلام پایبندی مجدد ایران به برجام تحت فشارهای موجود داخلی و خارجی اما اصرار بر رویکرد فعلی یعنی بحث بازرسی از پایگاه‌های نظامی ایران و ارائه اطلاعاتی به آژانس برای متهم‌سازی ایران به انجام فعالیت‌های هسته‌ای مشکوک و حساس کردن مجدد جامعه جهانی به فعالیت‌های ایران و طرح تحریم‌های جدید برای تحریک ایران برای نقض برجام است.
راه پیش روی ایران
گزارش مثبت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اگرچه نتیجه پایبندی تام و تمام ایران به تعهدات خود در برجام است، اما تحت تاثیر قرار نگرفتن آژانس در مسئله فشارهای اخیر آمریکا و سفر نیکی هیلی به وین، خود تا حد قابل توجهی به سبب تعامل سازنده ایران با آژانس و دیگر طرفهای توافق هسته‌ای مربوط می‌شود. بنابراین، دو عنصر پایبندی کامل ایران به برجام و تعامل سازنده و همه‌جانبه آن با آژانس و شورای امنیت و سایر طرفهای توافق خنثی‌کننده سیاست‌های ضدبرجامی ترامپ است. در واقع، جمهوری اسلامی ایران از طریق پایبندی اصولی به برجام و تداوم و تشدید تعامل سازنده و همکاری با جامعه جهانی هرگونه پیامد منفی نقض یا لغو برجام را متوجه دولت آمریکا می‌سازد.
همانطوری که مورد تاکید همه طرف‌ها بوده برجام یک توافقنامه بین‌المللی است و برخورد یک‌سویه و منفردانه هر یک از طرفهای توافق، آن طرف را منزوی و متضرر خواهد ساخت. از این رو، به نظر می‌رسد تا زمانی که سایر طرفهای توافق به برجام و تعهدات آن پایبند باشند و در مقابله با زیاده‌طلبی‌ها و کارشکنی‌های آمریکا از صدا، موضع و عملکرد واحد برخوردار باشند، آمریکایی‌ها حتی با اعلام عدم پایبندی ایران به برجام کاری از پیش نخواهند برد.
ایجاد، حفظ و تقویت این صدای واحد تنها با تداوم پایبندی ایران به برجام و تعامل فراگیر و سازنده آن با سایر طرفهای توافق و تکیه بر نقش نظارتی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و شورای امنیت و پیشبرد مسئله نقض برجام از سوی آمریکا در چارچوب سازوکاری است که در خود برجام برای برخورد با طرف نقض‌کننده پیش‌بینی شده، امکان‌پذیر است.
